कोल्हापूर: देशातील साखर उद्योग एका निर्णायक टप्प्यावर उभा आहे. तांत्रिक क्षेत्रात झालेल्या अभूतपूर्व प्रगतीमुळे ऊस लागवड आणि उत्पादनाच्या पारंपरिक पद्धतींना आव्हान दिले जात आहे. साखर उत्पादनाच्या समृद्ध इतिहासाचा आणि पद्धतींचा आढावा घेऊन, नवीन तंत्रे आणि तंत्रज्ञानाच्या आधारे कार्यक्षमतेत सुधारणा करून साखर उद्योगासाठी अधिक उज्वल आणि शाश्वत मार्ग तयार केला जाऊ शकतो. DIG, DISCOVER AND DISPLAY (खोदा, शोधा आणि प्रदर्शित करा) या तत्वाच्या आधारे साखर उद्योगाला विकासात्मक दृष्टीकोणासह शाश्वत दिशा दिली जावू शकते.
A) खोदा (DIG): याचा अर्थ साखर उद्योगाच्या ऐतिहासिक आणि पारंपारिक पद्धती समजून घेणे महत्वाचे आहे. ऊस लागवड आणि उत्पादनाच्या उत्क्रांतीचे परीक्षण करून, आपण पूर्वीच्या पद्धतींमधील योग्य आणि अयोग्य पद्धती ओळखू शकतो. त्यामध्ये,
1) ऐतिहासिक विश्लेषण: प्राचीन पद्धतींपासून आधुनिक प्रगतीपर्यंत साखर लागवडीच्या उत्पत्तीचा शोध घेणे. साखर उत्पादनाच्या विकासामध्ये विविध संस्कृती आणि प्रदेशांनी कसे योगदान दिले आहे हे समजून घेणे.
कृषी तंत्र: शतकानुशतके वापरल्या जाणाऱ्या विविध कृषी पद्धतींचा अभ्यास करणे. यामध्ये पीक रोटेशन, माती व्यवस्थापन आणि सिंचन तंत्रांचा अभ्यास करणे समाविष्ट आहे.
2) तांत्रिक उत्क्रांती: साखर उत्पादनात क्रांती घडवणाऱ्या तांत्रिक प्रगतीचा मागोवा घेणे. यांत्रिक कापणी सुरू करण्यापासून ते अधिक कार्यक्षम मिलिंग प्रक्रियेच्या विकासापर्यंत, प्रत्येक नवकल्पनाने उद्योगाला आकार देण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.
सांस्कृतिक महत्त्व: विविध समाजांमध्ये साखरेचा सांस्कृतिक आणि आर्थिक प्रभाव ओळखणे. साखर हा केवळ आहारातच मुख्य घटक नसून अनेक क्षेत्रांमध्ये एक महत्त्वपूर्ण आर्थिक चालक आहे. हे सांस्कृतिक महत्त्व समजून घेतल्याने स्थानिक परंपरा आणि अर्थव्यवस्थांचा आदर करणाऱ्या शाश्वत पद्धतींना चालना मिळू शकते.
या मूलभूत पैलूंचा शोध घेऊन, साखर उद्योग भविष्यातील नवकल्पनांसाठी एक मजबूत फ्रेमवर्क तयार करू शकतो. ही सखोल समज हितधारकांना शाश्वत आणि समृद्ध भविष्यासाठी मार्ग मोकळा करताना भूतकाळाचा सन्मान करणारे योग्य निर्णय घेण्यास सक्षम करेल.
B) शोधा (DISCOVER):
नवकल्पना आणि संधीं : साखर उद्योगाची उत्पादन क्षमता, टिकाऊपणा आणि कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञान, नाविन्यपूर्ण पद्धती आणि वैज्ञानिक संशोधन यांचा समावेश केला जावू शकतो. शोधांचा स्वीकार करून साखर उद्योग आव्हानांना संधींमध्ये रूपांतरित करू शकतो आणि नव्या जोमाने पुढे जाऊ शकतो.
1) तांत्रिक प्रगती:
अचूक शेती: पीक आरोग्य, मातीची स्थिती आणि हवामानाच्या नमुन्यांवर लक्ष ठेवण्यासाठी GPS आणि IoT उपकरणांचा वापर करणे. हा डेटा-चालित दृष्टिकोन संसाधनांचा अधिक कार्यक्षम वापर आणि चांगले पीक व्यवस्थापन करण्यास अनुमती देतो.
ऑटोमेशन आणि रोबोटिक्स: लागवड, कापणी आणि प्रक्रिया करण्यासाठी स्वयंचलित यंत्रसामग्री लागू केल्याने श्रम खर्च लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकतो आणि कार्यक्षमता वाढू शकते.
2) शाश्वत पद्धती:
बायोएनर्जी उत्पादन: उसाचे उप-उत्पादने, जसे की बगॅस, बायोएनर्जीमध्ये रूपांतरित करणे. हे केवळ नूतनीकरणयोग्य ऊर्जा स्त्रोत प्रदान करत नाही तर कचरा देखील कमी करते. पर्यावरणाचे रक्षण करते.
पाणी व्यवस्थापन: पाण्याचा वापर कमी करण्यासाठी आणि शाश्वत पाणी व्यवस्थापन सुनिश्चित करण्यासाठी प्रगत सिंचन प्रणाली आणि पाण्याचा पुनर्वापर करण्याच्या पद्धती विकसित करणे.
3) अनुवांशिक संशोधन:
पीक सुधारणा: कीड, रोग आणि हवामान बदलांना अधिक प्रतिरोधक असलेल्या उसाच्या जाती विकसित करण्यासाठी अनुवांशिक संशोधनामध्ये गुंतवणूक करणे. यामुळे जास्त उत्पादन आणि अधिक लवचिक पिके मिळू शकतात.
जैवतंत्रज्ञान: साखरेचे प्रमाण वाढविण्यासाठी आणि उसाची एकूण गुणवत्ता सुधारण्यासाठी जैवतंत्रज्ञानाच्या वापराचा शोध घेणे.
4) बाजार विस्तार:
मूल्यवर्धित उत्पादने: साखर आणि त्याच्या उप-उत्पादनांसाठी नवीन उपयोग शोधणे, जसे की फार्मास्युटिकल्स, बायो-प्लास्टिक आणि खाद्य पदार्थांमध्ये. यामुळे महसूलाचे नवीन मार्ग खुले होऊ शकतात आणि पारंपरिक साखर बाजारावरील अवलंबित्व कमी होऊ शकते.
जागतिक व्यापार: साखर उद्योगाचा जागतिक स्तरावर विस्तार करण्यासाठी उदयोन्मुख बाजारपेठांमध्ये आपली उत्पादने पोहचवता येवू शकतात.
5) संशोधन आणि विकास:
सामुहिक संशोधन: साखर उद्योगात नाविन्यतेसाठी शैक्षणिक संस्था, संशोधन संस्था आणि उद्योग तज्ञांसोबत भागीदारी करणे. सामुहिक प्रयत्नांमुळे असे यश मिळू शकते, जे वैयक्तिक संस्था एकट्याने साध्य करू शकत नाहीत.
सातत्याने सुधारणा: प्रक्रिया, उत्पादने आणि टिकाऊपणाच्या पद्धतींमध्ये सतत सुधारणा करण्यासाठी साखर कंपन्यांमध्ये R&D विभागांची स्थापना करणे.
C) प्रदर्शन (DISPLAY) : या टप्प्यात साखर उद्योगाच्या प्रगती आणि यशाची पारदर्शकपणे भागीदारी, ग्राहक आणि जागतिक समुदायासोबत भागीदारी अपेक्षित आहे. प्रभावी संवाद साधून साखर उद्योग गुंतवणूक आकर्षित करू शकतो आणि पुढील नावीन्यपूर्णतेला प्रेरणा देऊ शकतो. हा टप्पा साखर उद्योगाच्या शाश्वत वाढीवर भर देतो.
1) पारदर्शकता आणि अहवाल:
शाश्वतता अहवाल: पर्यावरणीय प्रभाव, संसाधनांचा वापर आणि सामाजिक जबाबदारीच्या प्रयत्नांसह टिकाऊपणाच्या उपक्रमांवर तपशीलवार अहवाल प्रकाशित करणे. हे अहवाल उद्योगाच्या शाश्वत पद्धती आणि सततच्या सुधारणांबद्दलच्या वचनबद्धतेवर प्रकाश टाकू शकतात.
कार्यप्रदर्शन मेट्रिक्स: उत्पादकता, कार्यक्षमता आणि टिकाऊपणाशी संबंधित प्रमुख कार्यप्रदर्शन निर्देशक (KPIs) सामायिक करणे. हा डेटा नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धतींचे फायदे प्रदर्शित करू शकतो.
2) समुदाय प्रतिबद्धता:
शैक्षणिक कार्यक्रम: शाश्वत साखर उत्पादनाच्या फायद्यांबद्दल स्थानिक समुदाय आणि भागधारकांना शिक्षित करण्यासाठी कार्यक्रम विकसित करणे. यामध्ये कार्यशाळा, परिसंवाद आणि क्षेत्रीय प्रात्यक्षिकांचा समावेश असू शकतो.
जनसंपर्क मोहिमा: उद्योगाच्या प्रयत्नांबद्दल आणि यशाबद्दल जागरूकता वाढवण्यासाठी मोहिमा सुरू करणे. हे सकारात्मक सार्वजनिक प्रतिमा तयार करण्यात आणि समुदायाचे समर्थन वाढविण्यात मदत करू शकते.
3) इनोव्हेशन शोकेस:
इंडस्ट्री कॉन्फरन्स : नवीन तंत्रज्ञान, पद्धती आणि उत्पादने प्रदर्शित करता येतील अशा इव्हेंटमध्ये भाग घेणे आणि होस्ट करणे. हे कार्यक्रम ज्ञानाची देवाणघेवाण आणि सहकार्यासाठी व्यासपीठ देतात.
प्रात्यक्षिक प्रकल्प: प्रात्यक्षिक प्रकल्पांची अंमलबजावणी करणे जे नाविन्यपूर्ण तंत्रांचा व्यावहारिक उपयोग प्रदर्शित करतात. हे प्रकल्प उद्योगात व्यापक दत्तक घेण्यासाठी मॉडेल म्हणून काम करू शकतात.
4) डिजिटल उपस्थिती:
वेबसाइट आणि सोशल मीडिया: अपडेट, यशोगाथा आणि शैक्षणिक सामग्री शेअर करण्यासाठी सक्रिय ऑनलाइन उपस्थिती राखणे. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा वापर श्रोत्यांशी संवाद साधण्यासाठी आणि शाश्वत साखर उत्पादनाभोवती समुदाय तयार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
व्हर्च्युअल टूर्स आणि वेबिनार: सुविधांचे व्हर्च्युअल टूर ऑफर करणे आणि इंडस्ट्रीच्या ऑपरेशन्स आणि नवकल्पनांचा अंतर्भाव करण्यासाठी वेबिनार होस्ट करणे. यामुळे लोकांसाठी उद्योग अधिक सुलभ आणि पारदर्शक होऊ शकतो.
5) सहयोगी प्लॅटफॉर्म:
भागीदारी आणि युती: सामायिक उद्दिष्टांना चालना देण्यासाठी इतर उद्योग, शैक्षणिक संस्था आणि गैर-सरकारी संस्था (एनजीओ) सह भागीदारी तयार करणे. सहयोगी प्लॅटफॉर्म वैयक्तिक प्रयत्नांचा प्रभाव वाढवू शकतात आणि सामूहिक प्रगती करू शकतात.
ओपन इनोव्हेशन नेटवर्क्स: नेटवर्क तयार करणे जिथे भागधारक कल्पना, संशोधन आणि सर्वोत्तम पद्धती सामायिक करू शकतात. मुक्त नवकल्पना सतत सुधारणा करण्याची संस्कृती वाढवते आणि नवीन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यास गती देते.
साखर उद्योगासाठी 3-D (DIG, DISCOVER AND DISPLAY) तत्त्वाची गरज –
1) नावीन्य आणि कार्यक्षमता:
खोदा/ DIG: यामध्ये साखर उत्पादन प्रक्रिया सुधारण्यासाठी नवीन पद्धती आणि तंत्रज्ञानाचा शोध घेणे समाविष्ट आहे. संशोधन आणि विकासामध्ये खोलवर जाऊन, उद्योग कार्यक्षमता आणि उत्पादकता वाढवण्यासाठी नाविन्यपूर्ण उपाय शोधू शकतो.
शोधा/ DISCOVER: उप-उत्पादनांसाठी नवीन वापर शोधणे, जसे की बगॅस आणि मोलॅसेस, अतिरिक्त महसूल प्रवाहात आणू शकतात आणि कचरा कमी करू शकतात. उदाहरणार्थ, ही उप-उत्पादने जैवइंधन, बायोप्लास्टिक्स आणि इतर मौल्यवान उत्पादने तयार करण्यासाठी वापरली जाऊ शकतात.
डिस्प्ले/ DISPLAY: यशस्वी नवकल्पना आणि सर्वोत्तम पद्धतींचे प्रदर्शन उद्योगातील इतर खेळाडूंना अशाच पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रेरित करू शकते, ज्यामुळे एकूणच उद्योगात सुधारणा होते.
2) शाश्वतता:
खोदा/ DIG: शाश्वत शेती पद्धती आणि पर्यावरणास अनुकूल उत्पादन पद्धतींचा शोध घेतल्यास उद्योगाचा कार्बन फूटप्रिंट कमी होण्यास मदत होऊ शकते.
शोधा / DISCOVER: टाकाऊ उत्पादनांचा वापर करण्याचे नवीन मार्ग अर्थव्यवस्थेत योगदान देऊ शकते, जेथे कचरा कमी केला जातो आणि संसाधने पुन्हा वापरली जावू शकतात.
प्रदर्शन / DISPLAY: शाश्वत पद्धती प्रदर्शित केल्याने उद्योगाची प्रतिष्ठा वाढू शकते आणि पर्यावरणाबाबत जागरूक ग्राहक आणि गुंतवणूकदारांना आकर्षित करता येते.
3) आर्थिक वाढ:
खोदा/ DIG : नवीन बाजारपेठा आणि संधींचा शोध घेणे उद्योगाला त्याच्या कमाईच्या स्त्रोतांचा विस्तार आणि विविधता वाढविण्यात मदत करू शकते.
शोधा / DISCOVER: नवीन उत्पादने ओळखणे आणि विकसित करणे अतिरिक्त बाजारपेठ उघडू शकते आणि नफा वाढवू शकते.
प्रदर्शन / DISPLAY: उद्योगाच्या यशाचा प्रचार केल्याने सरकारी आणि खाजगी क्षेत्रासह भागधारकांकडून गुंतवणूक आणि समर्थन आकर्षित होऊ शकते.
4) ज्ञानाची देवाणघेवाण आणि सहयोग:
खोदा/ DIG : सखोल संशोधन करणे आणि निष्कर्षांची देवाणघेवाण केल्याने शेतकरी, संशोधक आणि उद्योगातील नेत्यांसह विविध भागधारकांमधील सहकार्य वाढू शकते.
शोधा / DISCOVER: संपूर्ण कार्यप्रदर्शन सुधारण्यासाठी नवीन अंतर्दृष्टी आणि तंत्रज्ञान शोधणे संपूर्ण उद्योगामध्ये सामायिक केले जाऊ शकते.
प्रदर्शन / DISPLAY : यशस्वी केस स्टडीज आणि नवकल्पना प्रदर्शित केल्याने ज्ञानाची देवाणघेवाण आणि सामूहिक वाढ होण्यास प्रोत्साहन मिळू शकते.
केंद्र सरकारची अनुकूल धोरणे: केंद्र सरकारने अलीकडच्या काळात अनेक अनुकूल धोरणे जाहीर केली आहेत. ज्यामुळे साखर उद्योगासह विविध क्षेत्रांना फायदा होत आहे. येथे काही प्रमुख ठळक मुद्दे आहेत:
1) कृषी आणि संलग्न क्षेत्रे:
वाढीव निधी: सरकारने कृषी आणि संलग्न क्षेत्रांसाठी ₹1.52 लाख कोटींची तरतूद केली आहे. या निधीचा उद्देश शाश्वत शेती पद्धतींना पाठिंबा देणे आणि कृषी उत्पादकता सुधारणे हे आहे.
नैसर्गिक शेती: पुढील दोन वर्षांत 1 कोटी शेतकऱ्यांना या पद्धतींमध्ये सहभागी करून घेण्याच्या योजनांसह नैसर्गिक शेतीकडे एक महत्त्वपूर्ण धक्का.
2) संशोधन आणि विकास:
कृषी प्रवेगक निधी: शेतीमध्ये नवीन तंत्रज्ञानाच्या वापरास प्रोत्साहन देण्यासाठी कृषी प्रवेगक निधीसाठी अतिरिक्त निधी, चांगल्या साठवण उपायांसह.
3) कर प्रक्रियेत सुधारणा:
सुधारित कर स्लॅब: नवीन कर प्रणालीमध्ये सुधारित कर स्लॅब आणि पगारदार कर्मचारी आणि निवृत्तीवेतनधारकांसाठी वाढीव कपात समाविष्ट आहेत, जे डिस्पोजेबल उत्पन्न वाढवू शकतात आणि आर्थिक वाढीस समर्थन देऊ शकतात.
एंजेल टॅक्स रद्द करणे: स्टार्टअप्स आणि गुंतवणुकीला चालना देण्यासाठी गुंतवणूकदारांच्या सर्व वर्गांसाठी एंजेल टॅक्स रद्द करणे.
4) पायाभूत सुविधा आणि विकास:
PM गति शक्ती: PM गति शक्ती राष्ट्रीय मास्टर प्लॅनचे उद्दिष्ट देशभरातील पायाभूत सुविधा कनेक्टिव्हिटी सुधारणे आहे, ज्यामुळे कृषी उत्पादनांच्या वाहतुकीला फायदा होऊ शकतो.
5) ग्रीन मोबिलिटी आणि एनर्जी:
इथेनॉल मिश्रण: सरकारने 2025 पर्यंत पेट्रोलमध्ये 20% इथेनॉल मिश्रण साध्य करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. या उपक्रमाचा उद्देश जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी करणे, कार्बन उत्सर्जन कमी करणे आणि ऊस आणि मका यासारख्या अतिरिक्त पिकांचा वापर करून कृषी क्षेत्राला चालना देणे हे आहे. इथेनॉल उत्पादनासाठी.
कॉम्प्रेस्ड बायोगॅस (CBG): राष्ट्रीय जैवइंधन समन्वय समिती (NBCC) ने CBG ब्लेंडिंग ऑब्लिगेशन (CBO) सादर केले आहे, जे CNG (वाहतूक) आणि PNG (घरगुती) विभागांमध्ये CBG चे मिश्रण अनिवार्य करते. हे धोरण आर्थिक वर्ष 2024-25 पर्यंत ऐच्छिक टप्प्यापासून सुरू होऊन, त्यानंतर आर्थिक वर्ष 2025-2612 पासून अनिवार्य मिश्रण करून टप्प्याटप्प्याने लागू केले जाईल.
CBO चे उद्दिष्ट CBG ची मागणी वाढवणे, गुंतवणुकीला चालना देणे आणि 2028-29 पर्यंत 750 CBG प्रकल्प स्थापित करणे, वर्तुळाकार अर्थव्यवस्थेत योगदान देणे आणि आयातित LNG वरील अवलंबित्व कमी करणे.
ग्रीन हायड्रोजन: ग्रीन हायड्रोजन उत्पादनासाठी भारताला जागतिक केंद्र बनवण्यासाठी सरकारने राष्ट्रीय हायड्रोजन मिशन सुरू केले आहे. हे मिशन नूतनीकरणक्षम ऊर्जा स्त्रोतांपासून हायड्रोजन तयार करण्यावर लक्ष केंद्रित करते, ज्याचा उपयोग वाहतूक, उद्योग आणि उर्जा यासह विविध क्षेत्रांमध्ये केला जाऊ शकतो.
ही धोरणे शाश्वत आणि नूतनीकरणक्षम ऊर्जा स्त्रोतांना प्रोत्साहन देण्यासाठी, कार्बन उत्सर्जन कमी करण्यासाठी आणि ऊर्जा सुरक्षा वाढविण्यासाठी सरकारची वचनबद्धता दर्शवतात.
साखर उद्योग परिवर्तनाच्या युगाच्या उंबरठ्यावर उभा आहे. ‘खोदा, शोधा आणि प्रदर्शन” या तत्त्वांचा स्वीकार करून साखर उद्योगाच्या शाश्वत आणि नाविन्यपूर्ण भविष्याचा मार्ग तयार करताना त्याच्या समृद्ध वारशाचा सन्मान केला जातो. ऐतिहासिक पद्धती शोधून काढणे, नवीन तंत्रज्ञानाचा उलगडा करणे आणि प्रगतीचे पारदर्शकपणे प्रदर्शन केल्याने केवळ उत्पादकता आणि टिकाऊपणा वाढणार नाही तर विश्वासाहर्ता निर्माण होईल आणि पुढील प्रगतीसाठी प्रेरणा मिळेल. साखर उद्योग जागतिक अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाची भूमिका बजावत राहील. पुढचा प्रवास आव्हानात्मक आहे, परंतु या मार्गदर्शक तत्त्वांशी बांधिलकीने साखर उद्योग भरभराटीस येऊ शकतो आणि सर्वांसाठी अधिक शाश्वत भविष्यात योगदान देऊ शकतो.
