नवी दिल्ली : शेतकरी कोणत्याही पिकातून चांगले उत्पन्न तेव्हाच मिळवू शकतो, जेव्हा त्याचे बंपर उत्पादन होते. सुधारित वाणांचे बियाणे उपलब्ध झाल्यास बंपर उत्पादन मिळू शकते. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मेज रिसर्चने (आयआयएमआर) मका पिकाच्या अशा दोन जाती विकसित केल्या आहेत, ज्यांचे बंपर उत्पादन मिळेल. त्याची लागवड करणाऱ्या शेतकऱ्यांना यातून चांगले उत्पन्न मिळेल. अलीकडच्या काळात, सीव्हीआरसी (केंद्रीय विविधता प्रकाशन समिती) द्वारे आयआयएमआरकडून मक्याच्या २ सिंगल क्रॉस हायब्रीड विकसित आणि प्रसारीत केल्या गेल्या आहेत.
डीएमआरएच १३०८ आणि डीएमआरएच १३०१ अशी त्यांची नावे आहेत. हे वाण २१०८ मध्ये प्रसारीत आणि अधिसूचित केले गेले. त्यांनी राष्ट्रीय स्तरावर मक्याची उत्पादकता वाढवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. आयआयएमआर इथेनॉल उत्पादन वाढवण्यासाठी “इथेनॉल उद्योगांच्या पाणलोट क्षेत्रात मका उत्पादन वाढवणे” या प्रकल्पावर काम करत आहे, त्यामुळे शेतकऱ्यांनी उच्च उत्पन्न देणाऱ्या मक्याच्या वाणांची लागवड करावी अशी अपेक्षा आहे. शेतकऱ्यांनी मक्याच्या माध्यमातून ऊर्जा देणारे बनले पाहिजे.
बिहार, राजस्थान, गुजरात, छत्तीसगड आणि मध्य प्रदेश या राज्यांमध्ये रब्बी हंगामात लागवडीसाठी संकरित डीएमआरएच १३०८ची शिफारस करण्यात आली आहे. हा एक उच्च उत्पन्न देणारा रब्बी संकरित मका आहे जो १३०-१५० दिवसांत पक्व होतो. दाण्यांचा आकर्षक पिवळा रंग, टर्चियमच्या पानावरील तुषार आणि कोळशाच्या सडण्याच्या रोगास मध्यम प्रतिकारशक्ती आहे. गेल्या चार वर्षात, डीएमआरएच १३०८ ने देशातील डीएसी मका ब्रीडर बियाण्यांच्या मागणीमध्ये २०.१ टक्के (२०२१), २६.१ टक्के (२०२२), ३४.९ टक्के (२०२३) आणि २१.४ टक्के (२०२४) वाटा उचलला आहे.
संकरित डीएमआरएच १३०८ हे बियाणे १० वेगवेगळ्या खाजगी बियाणे कंपन्यांनी संस्थेसोबत सामंजस्य करार करून घेतला आहे. ही संकरित प्रजाती शेतकऱ्यांच्या शेतात ७ ते १०.५ टन/हेक्टरी उत्पादन देत आहे. म्हणजे हेक्टरी १०० क्विंटलपेक्षा जास्त उत्पादन मिळते. बियाण्यांच्या श्रृंखलेत पुरवलेल्या बियाण्यांसाठी किमान गणनेचे मापदंड लक्षात घेता, आतापर्यंत डीएमआरएच १३०८ ने अंदाजे ७ लाख हेक्टर जमीन व्यापली आहे. शिवाय, गेल्या तीन वर्षांत, डीएमआरएच १३०८ साठी १७३९४ क्विंटल संकरित बियाणेदेखील राज्य बियाणे महामंडळे, एफपीओ, सहकारी संस्था आणि एसएमई यांच्यासोबत भागीदारी पद्धतीने उत्पादित आणि पुरवले गेले.
दुसरीकडे, डीएमआरएच १३०१ ची २०१८ मध्ये पूर्व उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड, पश्चिम बंगाल, ओडिशा, राजस्थान, गुजरात, छत्तीसगड आणि मध्य प्रदेशमध्ये रब्बी हंगामाच्या लागवडीसाठी शिफारस करण्यात आली होती. हा आणखी एक मध्यम कालावधीचा संकरित मका आहे. दाण्यांचा आकर्षक पिवळा रंग, टर्सिस्कम पानावरील तुषार, कोळशाच्या सडण्याच्या रोगास मध्यम प्रतिकारक असलेली ही उच्च उत्पन्न देणारी जात आहे. या संकराने शेतकऱ्यांच्या शेतातही चांगली कामगिरी केली आहे आणि त्याचे उत्पादन ६.५ ते १०.५ टन/हेक्टर आहे. म्हणजेच, शेती चांगली असेल तर या जातीपासूनही १०० क्विंटल प्रती हेक्टरपेक्षा जास्त उत्पादन मिळू शकते.
रिलीज झाल्यापासून, अंदाजे ३८४० किलो डीएमआरएच १३०१ ब्रीडर बियाण्याने पुरवठा साखळीत प्रवेश केला आहे. बियाणे पुरवठा साखळीत पुरवलेल्या बियांसाठी किमान गणनेचे मापदंड लक्षात घेता, आतापर्यंत डीएमआरएच १३०१ने अंदाजे ४ लाख हेक्टर जमीन व्यापली आहे. शिवाय, गेल्या ४ वर्षात, डीएमआरएच १३०१ साठी ८७८१ क्विंटल हायब्रीड बियाणेदेखील राज्य बियाणे महामंडळे, सहकारी संस्था आणि एमएमईसोबत भागीदारी पद्धतीने उत्पादित आणि पुरवले गेले.
आणखी एक एलक्यूएमएच १ हा अल्प कालावधीचा परंतु उच्च उत्पन्न देणारा बायो-फोर्टिफाइड संकरित मका आहे, ज्यामध्ये उच्च ट्रिप्टोफॅन (०.७० टक्के) आणि लाइसिन (३ टक्के) सामग्री आहे. जम्मू आणि काश्मीर, हिमाचल प्रदेश, उत्तराखंड (डोंगराळ प्रदेश), मेघालय, सिक्कीम, आसाम, त्रिपुरा, नागालँड, मणिपूर आणि अरुणाचल प्रदेश या राज्यांमध्ये २०२०मध्ये खरीप हंगामाच्या लागवडीसाठी या संकरित जातीची शिफारस करण्यात आली आहे. खरीप हंगामात शेतकऱ्यांच्या शेतात त्याचे उत्पादन ६ – ८ टन/हेक्टर आहे. म्हणजेच प्रति हेक्टरी ८० क्विंटलपर्यंत उत्पादन मिळू शकते. याचे दाणे आकर्षक पिवळे असतात. आतापर्यंत सहा खाजगी बियाणे कंपन्यांनी एलक्यूएमएच १ दत्तक घेतले आहे. मक्याच्या प्रभावी वाणांमुळे इथेनॉलचे उत्पादन वाढण्यास मदत होईल आणि भविष्यात अधिक मक्याची मागणी पूर्ण करण्यात मदत होईल.
